Հայաստանն անգամ խաղացող չէ իր սեփական տարածքում կազմակերպած Գո խաղին
Դավիթ Դավիթյան
Այս հոդվածը առաջարկում է վարկած, որը բացատրում է իրադարձությունները Կովկասում և մեծ տարածաշրջանում 2010-ականների կեսերից սկսած: Չի ենթադրվում ճիշտ կամ սխալ, բարի կամ չար կոմեր, այլ միայն շահեր։
Ցանկացած ռազմավարական աշխարհաքաղաքական ասպարեզ հասկանալը խրթին է: Առանց քննադատական ըմբռնման և տեղեկատվության, լավագույնը, որի վրա կարելի է հուսալ, առաջատար վարկածն է՝ բացատրելու թվացյալ մեկուսացված իրադարձությունները կամ մի շարք իրադարձությունների հնարավոր արդյունքները: Ռազմավարական աշխարհաքաղաքական լանդշաֆտը պետական շահերի մակարդակով բարդ փոփոխական համակարգ է:
Յուրաքանչյուր միկրոտիեզերք ունի ներքին և արտաքին նպատակներ և խնդիրներ, սակայն դրանք բոլորը մնում են խորապես փոխկապակցված, նույնիսկ տարբեր աստիճաններով: Այս հաճախ թվացյալ հակասական ուժերի փոխազդեցությունը հանգեցնում է բարդության և անկանխատեսելիության: Ընկալումները կարող են խաբուսիկ լինել, իսկ դինամիկան ենթակա է մշտական փոփոխության։ Շատ ասպեկտներ կարող են առեղծվածային թվալ:
Ըստ էության, ռազմավարական միջավայրը շատ նման է փոխկապակցված ֆիզիկական համակարգերի քաոսի: Ռազմավարական վերլուծաբանը պետք է լավ հասկանա անցյալն ու ներկան և շարունակաբար ուսումնասիրի ռազմավարական միջավայրը: Այս բարդ ոլորտում նավարկելու և հաջողության հասնելու համար անհրաժեշտ է արվեստի և գիտության միաձուլում: Պետք է հետ նայել իրադարձություններին հնարավորինս անաչառ աչքով, որոշել, թե ով է շահել յուրաքանչյուր սցենարից և կապել այն, ինչը կարող է ժամանակի ընթացքում փոխադարձ բացառող կամ տարանջատող իրադարձություններ թվալ. միջազգային ասպարեզը ջունգլիների օրենքով կառավարվող շուկա է:
Վարկածը
Հետաքրքրություն է ներկայացնում Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի (տե՛ս վերևի քարտեզը) դիրքը առնվազն Հայաստանի, Ռուսաստանի, Թուրքիայի, Ադրբեջանի, Իրանի և Իսրայելի նկատմամբ: Տարածաշրջանը, որը հայտնի է որպես Լեռնային Ղարաբաղ (հայերեն՝ Արցախ) հազարամյակներ շարունակ բնակեցված է եղել բացարձակ հայ մեծամասնությամբ։ Միայն Օսմանյան կայսրության փլուզումից, Ռուսաստանում 1917 թվականի Բոլշևիկյան Հեղափոխության սկսվելուց և Կասպից ծովի երկայնքով ածխաջրածինների հայտնաբերումից հետո, այս հարուստ գյուղատնտեսական շրջանի հայկական տնօրինումը վիճարկվեց: Բազմաթիվ պատճառներով, 1923 թվականին Իոսիֆ Ստալինի կողմից Լեռնային Ղարաբաղը հանձնվեց Խորհրդային Ադրբեջանի իրավասությանը: Արագ պատմությունը կարելի է կարդալ այստեղ: Երբ Խորհրդային Միությունը փլուզվեց, Լեռնային Ղարաբաղի՝ ձևավորվող Հայաստանի Հանրապետությանը ինտեգրվելու պահանջները հանգեցրին Ադրբեջանի և Հայաստանի ուժերի միջև պատերազմի, որը հայտնի է որպես Առաջին Ղարաբաղյան պատերազմ: 1994-ին հայերն ապահովեցին իրենց իրավասությունը Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ՝ հռչակելով այն հանրապետություն՝ երբեք չհասնելով միջազգային ճանաչման:
Դեռևս 1994թ.-ից Ադրբեջանը պահանջում էր Լեռնային Ղարաբաղը հայկական տիրապետությունից ազատել։ Տասնամյակների բանակցություններն անարդյունք էին, քանի որ ադրբեջանական նավթի արդյունահանումը ստեղծում էր հարստություն և կոռուպցիա, այն նաև ձեռք էր բերում առաջադեմ տեխնոլոգիաների թանկարժեք զենքեր՝ զգալիորեն ավելի շատ, քան Հայաստանը: Ադրբեջանը լայնածավալ միջազգային լոբբիստական ջանքեր է գործադրել՝ հաշվի առնելով «Խավիար դիվանագիտություն» անվանումը: Ադրբեջանը Թուրքիայի հետ «Մեկ ազգ, երկու պետություն» դաշինքում օգտագործել է ՆԱՏՕ-ի ռազմական ուժը:
Ադրբեջանի և Իսրայելի միջև հարաբերությունները սկսեցին ջերմանալ հետխորհրդային Ադրբեջանի ժամանակաշրջանից, երբ Ադրբեջանը մատակարարում էր Իսրայելի հում նավթի մոտ 40%-ը, իսկ դրա դիմաց Բաքուն միլիարդավոր դոլարների իսրայելական բարձր տեխնոլոգիական սպառազինություն էր գնում: Իսրայելն օգտագործում է ադրբեջանական տարածքը որպես Իրանի դեմ հետախուզական առաջխաղացման հարթակ։
Ոմանք ենթադրում էին, որ միայն ժամանակի խնդիր է, երբ Ադրբեջանը բավական հարմարավետ կզգա Լեռնային Ղարաբաղը ռազմական ճանապարհով գրավելու համար: 2020 թվականի սեպտեմբերին Ադրբեջանը լայնածավալ հարձակում սկսեց Լեռնային Ղարաբաղի վրա և 44 օր անց գրավեց այն տարածքի մեծ մասը, որը համարում էր իրենը։ Երեք տարի անց՝ 2023 թվականի սեպտեմբերին, Ադրբեջանը հակաահաբեկչական գործողության զավեշտալի պատրվակով սկսեց ռազմական հարձակումը, որը հանգեցրեց Լեռնային Ղարաբաղի գրեթե ողջ 120,000 հայ բնակչության բռնի տեղահանմանը, որոնց մեծ մասը փախավ Հայաստան։
Այս մեկուսացված թվացող իրադարձությունների մասին պատկերացում կազմելու համար պետք է հաշվի առնել ավելի լայն աշխարհաքաղաքական ուժերը, որոնք գործում են Հարավային Կովկասից դուրս: Հարավային Կովկասն, ըստ էության, մեկուսացված և անմասն չէ համաշխարհային ասպարեզից. Իրականում, այն սցենարները, որոնք մենք տեսնում ենք, Եվրոպայում, Մերձավոր Արևելքում, Ասիայում և Հեռավոր Արևելքում մախինացիաների ուղղակի արտացոլումն են:
Ուկրաինայի արևմուտքից ոգեշնչված 2004 թվականի Նարնջագույն Հեղափոխությունից և 2014 թվականի Եվրամայդանի հեղափոխություններից հետո շուտով պարզ դարձավ, որ Ռուսաստանին անհրաժեշտ է Թուրքիայի հետ ոչ թշնամական հարաբություններ։ Մոսկվան գիտեր, որ ռազմական գործողույթուններ կսկսվեն Ուկրաինայում՝ հաշվի առնելով Մինսկի համաձայնագրերի ձախողումը: Այս համաձայնագրերը նախատեսում էին ինքնավարություն Արևելյան Ուկրաինայի ռուսալեզու քաղաքացիների համար։ Ի պատասխան՝ Ռուսաստանը միացրեց Ղրիմը, մինչ ուկրաինական ուժերը գնդակոծում էին այս ռուսալեզու արևելյան շրջանները: Հարաբերությունները բարդացնելու համար թուրքերը 2015 թվականին Սիրիայի հյուսիս-արևմուտքում խոցեցին ռուսական ՍՈՒ-25 ինքնաթիռը։ Կարճ լարվածությունից հետո, սակայն, Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունները սկսեցին ջերմանալ, հատկապես այն բանից հետո, երբ Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը Թուրքիայի նախագահ Էրդողանին նախազգուշացրեց 2016 թվականին Թուրքիայում սպասվող հեղաշրջման մասին՝ դրա սկսվելուց մի քանի րոպե առաջ: Ռոսատոմի «Աքքույու» ատոմակայանի աշխատանքները վերսկսվեցին, և 2017 թվականի մայիսից սկսվեց «Թուրքհոսք» գազատարի շինարարությունը Ռուսաստանից Թուրքիա: Թուրքիան, ի վերջո, ձեռք բերեց ռուսական S400 հակաօդային համակարգ, ինչը մեծ հիասթափություն առաջացրեց ԱՄՆ-ի և ՆԱՏՕ-ի համար: Ի՞նչ կարող էր Թուրքիան խնդրել Ռուսաստանից դրա դիմաց, կամ ի՞նչ կարող էր Ռուսաստանը առաջարկել Թուրքիային։ Միգուցե մենք երբեք չենք իմանա, բայց կարող ենք ենթադրություններ անել՝ հետ նայելով ժամանակին: Հաշվի առնելով ճիշտ հանգամանքները՝ Թուրքիայի նախագահ Էրդողանը կարող էր Պուտինին ակնարկել (կամ հակառակը), որ Լեռնային Ղարաբաղի հարցը պետք է լուծվի հօգուտ Ադրբեջանի, քանի որ Հայաստանը բոլորի աչքին փուշ է, այդ թվում՝ ԱՄՆ-ի։
Բազմաթիվ պատճառներով Հայաստանի երկրորդ նախագահ Քոչարյանը և երրորդ նախագահը (և երկու անգամ վարչապետ դարձած Սարգսյանը) չեն համաձայնի Լեռնային Ղարաբաղի որևէ հատված դնել Ադրբեջանի իրավասության տակ։ Այս իրավիճակը փոխվեց 2018 թվականին, երբ Նիկոլ Փաշինյանը դարձավ վարչապետ։ Շոուի խթան հանդիսացավ Սարգսայնի հրապարակային հրաժարականը, մի զարմանալի դեպք, որը կարծես չարագուշակ նախանշան էր:
Մյուս կողմից, Նիկոլ Փաշինյանը, ընդհանուր առմամբ, գնաց Հայաստանի առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հետքերով, ով պայքարում էր պետությունների միջև եղբայրության համար՝ Հայաստանի «բեռ» Լեռնային Ղարաբաղի հետ ինքնապաշտպանության հաշվին: Երկուսն էլ չունեին մանրամասն ազգային ռազմավարություն կամ տնտեսական քաղաքականություն։ Անուղղակիորեն, իր նախընտրական քարոզարշավի և հետագայում վարչապետի պաշտոնում գտնվելու ընթացքում, Փաշինյանը ավելի ու ավելի շատ հակառուսական տրամադրություններ էր արտահայտում, ինչը շատերին ստիպեց ենթադրել, որ նա արևմտյան խամաճիկ էր: Հարցը, որը կարող էր տրվել Մոսկվայում, այն է՝ կարո՞ղ են արդյոք Փաշինյանը և իր ձեռքով ընտրված կառավարական կառույցը Լեռնային Ղարաբաղը հանձնել Ադրբեջանին՝ առանց որևէ ռուս զինվոր կորցնելու։ Թուրքական զինուժի կողմից ուղղորդվող նման հակամարտությունը կարող է կանխատեսելիություն երաշխավորել ռուսական շահերի ցանկացած անմիջական կորստի դեմ։ Փաշինյանին կարող էր նույնիսկ թվալ, թե «լավ կռիվ է տալիս» ադրբեջանական ուժերի դեմ։ Մոսկվայի տեսանկյունից ինչո՞ւ չօգտագործել Փաշինյանին և նպաստել (զենք չուղարկել և անտեսել ՀԱՊԿ դաշինքը) Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության պարտությունը։
Նույնիսկ ավելի վատ, Փաշինյանը թվում էր, թե ստեղծում է այն պայմանները, որոնք կհանգեցնեն Լեռնային Ղարաբաղի պարտությանը: Օրինակ՝ Փաշինյանի կողմից 2018 թվականից ի վեր հինգ անգամ փոխվել է Հայաստանի ԱԱԾ տնօրենները: Այժմ կարող է վիճելի հարց լինել, եթե Փաշինյանը մտադրվել էր հանձնել Լեռնային Ղարաբաղը,թե նրա կառավարությունն ու զինվորականները չեն բավարարել ռազմավարական տեսանկյունից:
Փաշինյանին ասե՞լ են, որ արևմտյան ծոցում ողջունելի համարվելու համար Լեռնային Ղարաբաղը պետք է ազատ արձակվի։ Արդյո՞ք Փաշինյանի հետ խաղացին Մոսկվան և Վաշինգտոնը` ազատելով Լեռնային Ղարաբաղը և թույլ տալով արևմտյան հասարակական կազմակերպություններին ազատ տիրապետել ողջ Հայաստանում: Մենք չգիտենք, բայց գիտենք, որ Թուրքիայի և Ադրբեջանի շահերը լիովին բավարարվել են 2023 թվականի սեպտեմբերի վերջին Լեռնային Ղարաբաղից հայերի բռնի տեղահանմամբ։ Այս վտարումը մարտավարական հարված էր Ռուսաստանին՝ կորցնելով իր ազդեցությունը շրջանում խաղաղապահ բազաների հետ միասին այն տարածքի վրա, որը Ադրբեջանը համարում է իր տարածքը։ Ռուսաստանը կորցրեց Ադրբեջանի դեմ ազդեցության անմիջական լծակը։
Փաշինյանի և նրա կառավարության կողմից արտահայտված հակառուսական տրամադրությունների աճն արտահայտվել ՀԱՊԿ ռազմական իրադարձություններից խուսափելով, Ռուսաստանին մեղադրելով Լեռնային Ղարաբաղի կորստի համար, փոքր զորավարժություն ԱՄՆ զինվորների մասնակցությամբ՝ պնդելով, որ Մոսկվան վարձավճար է տալիս Ռուսական բազան Գյումրիում տեղակայելու համար, վավերացնելով Հռոմի ստատուտը։ ՌԴ ԱԳ նախարար Լավրովը պնդում է, որ Հայաստանի կառավարությունը «ժամանակավոր վարչակազմ» է, և միակն ժամանակը ցույց կտա, թե արդյոք Ռուսաստանը ցանկանում է բարելավել իր ներկայությունը Հարավային Կովկասում Հայաստանում մեղմ հեղաշրջման միջոցով։ Նման հեղաշրջումը, ամենայն հավանականությամբ, տեղի կունենա Հայաստանի նկատմամբ Արևմուտքի հետաքրքրության գագաթնակետին` առավելագույն պարտություն սահմանելով նման ջանքերի դիմաց:
Կրկին, այս ամենը պարզապես ենթադրություն է. շատ անհայտ գլուխկոտրուկներ դեռ պետք է ներառվեն: Հետաքրքիր է նշել, թե ով ինչ է շահել այս միջազգային ձիավաճառության մեջ։ Այս չորս իրադարձություններն արդեն տեղի են ունեցել.
– Ադրբեջանը նվաճեց ամբողջ Լեռնային Ղարաբաղը, որն այժմ բացակայում է հայերից։ Այն շատ բան է պարտական Թուրքիային, որը ղեկավարել է 2020 թվականին Լեռնային Ղարաբաղի դեմ ռազմական գործողությունը։
– Ռուսաստանը նպաստեց Լեռնային Ղարաբաղի ինժեներական պարտությանը, թերևս որպես Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ քվոյի տարր: Ի՞նչ կստանա Ռուսաստանը դրա դիմաց, թեև Մոսկվան գուցե չէր պատկերացնում Լեռնային Ղարաբաղի հայերի վերջնական արտագաղթը։
– Թուրքիայի և Ադրբեջանի պահանջը՝ Հարավային Հայաստանով ինքնիշխան միջանցքի մասին, որը կապում է Ադրբեջանը իր էքսկլավային Նախիջևանի հետ, փոխարինվել է Իրանի միջով անցնող նմանատիպ միջանցքով։ Այսպիսով, Իրանի հետ Հայաստանի սահմանից անմիջապես հարավ, այս միջանցքն այժմ համաֆինանսավորվելու է ՆԱՏՕ-ի դաշնակից Թուրքիայի կողմից: ԱՄՆ-ը չի ցանկանում, որ Ռուսաստանը վերահսկի Հայաստանով անցնող որևէ միջանցք. Արդյո՞ք Իրանի երթուղին պատահական զուգադիպություն էր Ռուսաստանի կողմից վերահսկվող ցանկացած երթուղու դեմ :
– Իսրայելը ընդլայնել է իր գոյություն ունեցող գաղտնի բազաները Ադրբեջանում, որոնք օգտագործվում են Իրանի դեմ՝ նվաճված Լեռնային Ղարաբաղի տարածքում:
Ի՞նչ կարող է մնալ: Հայաստանում պրոմոսկովյան իշխանությունը կարող է իրականացնել ռուսական շահերը՝ վերջին քայլն այս խաղում: Հայաստանի մայրաքաղաք Երևանի փողոցներում տանկեր, ամենայն հավանականությամբ, չենք տեսնի. Փաշինյանի կառավարությանը տապալելուն ուղղված ճնշում կարող է կիրառվել Հայաստանի սահմաններին ադրբեջանական զինուժի կուտակման միջոցով, ինչը չպետք է տեղի ունենա «պետությունների եղբայրության մեջ»։ Ռուսաստանն ունի ռազմավարական ազդեցության բազմաթիվ այլ մակարդակներ Հայաստանում և չի սահմանափակվում միայն գազով, էլեկտրաէներգիայով, փոխադրումներով և Ռուսաստանից Հայաստան փոխանցումների վերահսկմամբ:
Արևմուտքը չի փորձի նախագծել իր ռազմական հզորությունը տարածաշրջանում. այն չի կարող և չի էլ փորձի զինվորներ տեղավորել Հայաստանում։ Ամեն դեպքում, Թուրքիան ՆԱՏՕ-ի ներկայացուցիչն է տարածաշրջանում։ ԵՄ-ն գնում է միջնորդություննի լրացնելու Հայաստանում զարգացող ուժային վակուումի ընկալումը, քանի դեռ չի եկել Ռուսաստանի տարածաշրջանային շահերի բավարարման ժամանակը։
Ստորև ներկայացված երկու կետը կարող են վկայել Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում Ռուսաստանի ակտիվ վերականգնման մասին.
1) Հետագա հաջողություններ Մոսկվայի հետ ընդհանուր լեզու գտնելու Վրաստանի Հանրապետության շարունակական փորձերում, քանի որ Չինաստանը լրջորեն հետաքրքրված է վրացական սևծովյան նավահանգիստներով։ Վրաստանի պոտենցիալ դրական ազդեցությունը կարող է չափազանց մեծ լինել՝ անտեսելու համար՝ հաշվի առնելով, որ Թբիլիսին, կարծես, հասկացել է, որ ԵՄ վերելքը և ՆԱՏՕ-ին անդամակցելը դատարկ խոսքեր են:
2) Եթե անցյալ ամիս Ադրբեջանի կողմից ձերբակալված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության նախկին պետնախարար Ռուբեն Վարդանյանը կամաց-կամաց հերոսանում է ռուսական մամուլում, ապա դա կարող է վկայել նրա՝ Հայաստանում մոսկվամետ իշխանությունը գլոխավորելու մասին։
Պետք է ռազմավարություն ունենալ նման խաղերին մասնակից լինելուհամար:
Հեղինակ՝ Դավիթ Դավիթյան (Հայաստանի Ամերիկյան Համալսարանի դասախոս: Նա ավելի քան մեկ տասնամյակ անցկացրել է տեխնիկական հետախուզական վերլուծություններ անելով տեխնոլոգիական խոշոր ընկերություններում: Նա բնակվում է Երևանում, Հայաստան):