Ադրբեջանի Կողմից Լեռնային Ղարաբաղի Գրավման Շուրջ Ձևավորված Նախադեպերը Եվրոպայի Տեսանկյունից

Դավիթ Դավիթյան

Չնայած տարածքային ամբողջականության և ազգային ինքնորոշման միջև անվերջ թվացող դասական բանավեճին, միջազգային իրավագիտությունը, այնուամենայնիվ, բոլոր ժողովուրդներին տալիս է ինքնորոշման իրավունք:

Միջազգային հանրությունը ենթադրաբար աջակցում  և ուշադրություն է դարձնում վերականգնողական տարանջատմանը: Միջազգային իրավունքի վերականգնողական տարանջատման դոկտրինը պետության մեջ գտնվող խմբին իրավունք է տալիս անջատվել և ստեղծել սեփական անկախ պետություն՝ ի պատասխան մարդու իրավունքների կոպիտ և շարունակական ոտնահարումների կամ կենտրոնական կառավարության կողմից հիմնարար իրավունքների ժխտման: Այս գաղափարը վիճարկում է պետական ինքնիշխանության և տարածքային ամբողջականության ավանդական սկզբունքները՝ ենթադրելով, որ որոշակի հանգամանքներում միջազգային հանրությունը կարող է ճանաչել որոշակի խմբի իրավունքը՝ անջատվելու այն պետությունից, որը խախտում է իրենց հիմնական իրավունքները:

Գոյություն ուներ Լեռնային Ղարաբաղի հայերի վերականգնողական անջատումը, հաշվի առնելով, որ Խորհրդային Կարմիր բանակը գաղութացրել էր Հարավային Կովկասը, և նրա ղեկավարությունը 1921 թվականին 95% հայ բնակչություն ունեցող այս շրջանը տեղափոխեց Ադրբեջանի իրավասության տակ: Թեև ինքնավար կարգավիճակով, Սովետները հանգստացնում էին հայերին, պատրանք տալով, որ նրանք հավերժ կունենան իրենց հողը: Խորհրդային վերահսկողության մեխանիզմից բացի, ինչո՞ւ համարյա մոնոէթնիկ տարածաշրջանի իրավասությունը վերագրվեց ռազմատենչ կողմիի:

1915թ.-ի թուրքերի կողմից հայերի ցեղասպանությունը վերապրածների արդարության պահանջները պետք է ճնշվեին ինչպես Խորհրդային Միության, այնպես էլ Թուրքիայի կողմից՝ յուրաքանչյուրը սիներգետիկորեն պաշտպաբելով իր շահերը: Թուրքական ադրբեջանական ազգային նոր էթոսի ձևավորումը և Հայաստանի իրավասության տակ գտնվող տարածքների կրճատումը հիմք են հանդիսանում Լեռնային Ղարաբաղի տարանջատմանը 1921թ.-ին։ Մինչ օրս հայկական տերմինը նվաստացուցիչ է ոչ միայն  թուրքական հասարակության մեջ, այլ Ադրբեջանում․ մարդը որքան հայատյաց է, այնքան էլ համարվում է հայրենասեր Ադրբեջանում: Այս սոցիալականացումը ամրագրված է ադրբեջանական կրթական համակարգում և այսօր արտահայտվում է Ադրբեջանի ղեկավարների կողմից, որոնք կոչ են անում ամբողջությամբ վերացնել հայերին:

Ղարաբաղյան Առաջին պատերազմում (1988-1994 թթ.) Լեռնային Ղարաբաղի և այլ շրջանների հարավում մինչև Իրանի սահմանը ձգվող ճանաչված ինքնավարության հասնելու Հայաստանի ձգտումները երբեք չեն իրականացվել՝ չունենալով անհրաժեշտ դիվանագիտություն «վերականգնողական անջատում» ձեռք բերելու համար: Ալմա-Աթայի հռչակագիրը հիմք հանդիսացավ գոյություն ունեցող խորհրդային սահմանների միջազգային ճանաչման համար, ըստ որի Լեռնային Ղարաբաղը համարվում էր Ադրբեջանի կազմում: Հաշվի առնելով զգալի թվով էթնիկ խմբերի սահմաների հետ գրեթե յոթանասուն տարվա սովետական մանիպուլյացիաները, այս հռչակագրի չընդունումը սարսափելի քաոս կստեղծեր, որը կարող էր տարածվել Եվրոպայի մեծ մասում: Նույնիսկ Ուկրաինայում Ռուսաստանի այսօրվա հատուկ ռազմական գործողության հետևանքով Լեհաստանը, Հունգարիան, Ռումինիան և մյուսները պահանջներ են ներկայացրել Ուկրաինայի տարածքի նկատմամբ՝ առնվազն պահանջելով մշակութային ինքնավարություն իրենց համապատասխան փոքրամասնությունների համար: Այդպիսով Ալմա-Աթան կոդավորեց գոյություն ունեցող Խորհրդային Հանրապետության սահմանների միջազգային ճանաչումը՝ ստեղծելով ինքնավարության սահմանափակման և ԵՄ-ում պետական սահմանների նման անջատողական ինքնորոշման նախադեպ:

Երբ Ադրբեջանը 2020 թվականի աշնանը Ղարաբաղյան Երկրորդ պատերազմում իր վերահսկողության տակ վերցրեց Լեռնային Ղարաբաղը, տեղի ունեցավ միջազգային դիվանագիտական բանավոր վրդովմունք, բայց ոչ մի պետություն չընդիմացավ Ադրբեջանի գործողություններին, որքան էլ բարբարոսական էին դրանք: Ադրբեջանի նկատմամբ տնտեսական պատժամիջոցներ չեն կիրառվել. Ոչ մի երկիր չօգնեց Լեռնային Ղարաբաղի հայերին, որոնք մեկ սերունդ առաջ իրենց հռչակել էին անկախ ինքնակառավարող միավոր, թեև միջազգային ճանաչում չունեցող: Ադրբեջանի կողմից կասպյան գազի իր հսկայական պաշարների արտահանումը Եվրոպա կանխեց Բաքվի դեմ տնտեսական պատժամիջոցների ցանկացած հնարավորություն:

Չնայած Հայաստանը ՀԱՊԿ անդամ է, Ռուսաստանը ոչ մի օգնություն չի առաջարկել Հայաստանին կամ Լեռնային Ղարաբաղի հայերին, պնդելով, որ մարտը եղել է Ադրբեջանի ինքնիշխան տարածքում: Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի յուրացումից բացի, մինչև 2023 թվականի ամառ, ադրբեջանական զինուժը օկուպացրել էր գրեթե 150 քառակուսի կմ տարածք Հայաստանի միջազգայնորեն ճանաչված սահմանների ներսում, ինչպես նշված է Ալմա-ԱՏԱ-ի հռչակագրում: Հետագայում աշխարհի խոշոր տերությունների կողմից Ադրբեջանին ուղղված կոչեր հնչեցին՝ հարգելու Հայաստանի ինքնիշխանությունը։ Ադրբեջանին մարտահրավեր նետող ազգերի շարքում էին ԵՄ-ի, Ֆրանսիայի, ԱՄՆ-ի, Իրանի և Չինաստանի երկրները: Մասնավորապես, Ֆրանսիան կոչ է արել դուրս բերել ադրբեջանական զորքերը Հայաստանից։

Հայաստանի ինքնիշխանությանն աջակցության այս հայտարարությունները ներկայումս ճանաչված սահմանների պաշպանությանն էին, այսինքն՝ պաշտոնական ազգային սահմանները, որոնք հաշվի չեն առնում ինքնորոշման իրավունքի միջազգային իրավաբանական դոկտրինը: Նույն ազգերը, ովքեր կոչ էին անում Ադրբեջանին ազատել ինքնիշխան Հայաստանը, խլացուցիչ լռություն էին պահպանում Լեռնային Ղարաբաղի հարցում: Այդ ազգերը ցանկանում էին խուսափել անջատողական շարժումների և այլոց կողմից ինքնորոշման իրավունքի հռչակման առիթ ստեղծելուց: Եվրոպան ունի մոտավորապես հարյուր քսանհինգ ակտիվ, հստակ անջատողական շարժումներ: Այս գործողությունը հետևում է առաջին համաշխարհային պատերազմից ի վեր մոտավորապես երկու հարյուր հիսուն ազգային սահմանների փոփոխություններին: Ազգային կառավարությունները վախենում են տարածքի նկատմամբ վերահսկողության, օգտակար հանածոների և բնական պաշարների իրավունքների հասանելիության կորստից, ռազմական հզորության և ինքնիշխան սահմանները պաշտպանելու կարողության թուլացումից և նմանօրինակ այլ մտահոգություններից:

Եվրոպայում անջատողականության և ռեգիոնալիզմի տարածվածությունը լայնածավալ և բազմակողմանի է, ինչի մասին վկայում են Կատալոնիան, Բասկերի շրջանները՝ Իսպանիայի և Ֆրանսիայի սահմանների երկայնքով, Շոտլանդիան, Ֆլանդիան և այլն: Մյուս շարժումներն ակտիվորեն հետապնդում են տարածաշրջանային ինքնավարություն, հատկապես Իտալիայի Լոմբարդիայում և Վենետոյում, որտեղ պահանջում են կառավարել՝ հաշվի առնելով տեղի ժողովրդի շահերը՝ համաձայն սեփական նախաձեռնությունների: Վերջին տարիների մյուս անջատողական շարժումները նխաստել են դե ֆակտո կարգավիճակ ունեցող կառույցների ստեղծումը, ինչպիսին է Կոսովոն (ՆԱՏՕ-ի ստեղծմամբ) և Թուրքիայի ընդլայնված ներկայությունը Հյուսիսային Կիպրոսում:

Ազգային կառավարությունները վախենում են տարածքի նկատմամբ վերահսկողության կորստից, օգտակար հանածոների և բնական պաշարների իրավունքների հասանելիության կորստից, ռազմական հզորության և ինքնիշխան սահմանները պաշտպանելու կարողության թուլացումից և հարակից այլ մտահոգություններից: Հասկանալի է, որ Եվրոպայում, բացի ՆԱՏՕ-ի կողմից Կոսովոյի հարկադիր ստեղծումից, որպես Ռուսաստանի դաշնակից Սերբիայի նսեմացման միջոց, կա հստակ ճնշում՝ չստեղծելու որևէ հաջող անջատողական կամ վերաինտեգրման շարժումների առիթ: Այսպիսով, զարմանալի չպետք է լինի, որ Եվրոպան ոչ միայն ճնշում չգործադրեց Ադրբեջանի վրա՝  դադարեցնելու իր 2020 թվականի պատերազմը, որը մղեց Լեռնային Ղարաբաղն իր «միջազգայնորեն ճանաչված սահմաններին» ինտեգրելու համար, այլև աչք փակեց, երբ 120,000 հայեր բռնի ուժով վտարվցին ադրբեջանական զինուժի կողմից 2023թ-ին։

Փաստաթղթերը, ինչպիսին է Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը, որն օգտագործվում էր որպես ՆԱՏՕ-ի՝ Կոսովոյի ալբանացիներին «սերբական ճնշումներից» «ազատագրելու» պատրվակներից մեկը, կարծես թե անտեղի էին 2023 թվականի սեպտեմբերին, երբ Ադրբեջանը ստիպեց 120,000 հայերի արտաքսումը Լեռնային Ղարաբաղից: Ավելի վատ սցենարը կլիներ 120 հազար արցախահայության կյանքի մեծածախ ոչնչացումը։ 120,000 հայերի բռնի տեղահանումը ենթադրում էր լայնածավալ ֆիզիկական շրջափակում, սովամահություն, ջրամատակարարման դադարեցում ամբողջ տարածաշրջանի համար,էլեկտրականության ու կապի անջատում և մշտական հարձակումներ խաղաղ հայերի դեմ, որոնք բոլորն էլ ցեղասպանության դրսևորումներ են: միջազգային իրավունքի սահմանմանը:

Գոյություն ունեցող աշխարհակարգին ձեռնտու չէր, որ Արցախի Հանրապետությունը կամ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը լինեն հաջողությամբ ճանաչված միավոր, չնայած հայկական ակտիվ կամ իրավասու դիվանագիտության ահավոր բացակայությանը: Այսպիսով, Ռուսաստանը, իր սեփական շահերից ելնելով, և Ե.Մ. Ինչ-որ առիթ ստեղծելու վախից ելնելով, դիտեցին, թե ինչպես էր Ադրբեջանը իրագործում Լեռնային Ղարաբաղի հայերի էթնիկ զտումները: Միջազգային աշխարհաքաղաքական շահերը գերակշռում են մնացած ամեն ինչին։

Չնայած անջատողական շարժումներին դիմադրությանը, ազգերի վերոհիշյալ ցանկության մեկ այլ կողմ կա: Քանի որ երկրները պայքարում են աշխարհի բնական ռեսուրսների հասանելիության և վերահսկման համար, Եվրոպան հատկապես գիտակցում է իր խոցելիությունը և կախվածությունը Արևելքից իր էներգիայի համար:

Ուկրաինայում ԱՄՆ-ի հրահրումների և Ռուսաստանին նրա անողոք ճնշումների նկատմամբ Եվրոպայի միամիտ և անպարկեշտ վերաբերմունքի հետևանքով Եվրոպան եռապատիկ կամ չորս անգամ ավելի թանկ ռուսական էներգիայ է գնում, որն այժմ մատակարարվում է Ադրբեջանով և Թուրքիայով անցնող խողովակաշարերով: Ադրբեջանին վրդովեցնելը ռիսկային քայլ կլիներ Եվրոպայի համար

Բաքուն, ոգևորված միջազգային հանրության սառեցված անգործությունից և խրախուսված Ադրբեջանի հետ Ռուսաստանի համագործակցության համաձայնագրերից, ինչպես նաև Ռուսաստանի կողմից հայերին արհամարհելու պատճառով, ուժեղացնում է իր հռետորաբանությունը և պնդում, որ միջազգայնորեն ճանաչված Հայաստանի հարավային հատվածն իսկապես մտացածին ադրբեջանականի մի մասն է։

Հավանաբար, տարածաշրջանային անկայունության վախից, որը կարող է վերածվել լայնածավալ քաոսի և պատերազմի ողջ Կովկասում, Հարավային Կովկասում և նույնիսկ Մերձավոր Արևելքում, ԱՄՆ-ն սկսել է ճնշում գործադրել Ադրբեջանի վրա՝ 2023 թվականի Հայոց պաշտպանության ակտի տեսքով: Զուգահեռաբար Ֆրանսիան և Հնդկաստանը Հայաստանին վաճառել են ռազմական տեխնիկա և վերապատրաստում։ Բաքուն հակադարձել է՝ փակելով USAID-ի գործողունեությունը Ադրբեջանում։ Այս ճնշումը, հավանաբար, պետք է ստիպեր Ադրբեջանին խաղաղության պայմանագիր կնքել Հայաստանի հետ՝ համարելով, որ Բաքուն  հետագա ագրեսիայի համար պատրվակներ է ստեղծում Հայաստանւի վրա լայնամասշտաբ ներխուժման համար՝ խախտելով վերջինիս ճանաչված տարածքային ամբողջականությունը։ Ադրբեջանի վրա ճնշումը և դեպի Հայաստան արևմտյան ակնհայտ ուղղվածությունը խրախուսում են Հայաստանին էլ ավելի հեռանալ իր ռուսական ուղեծրից:

Հետաքրքիր կլինի դիտարկել, եթե մի պետության [Ադրբեջանի]՝ մյուսի միջազգայնորեն ճանաչված սահմաններում [Հայաստանի] տարածքներ հավակնելու նախադեպը նույնքան եռանդուն դիմադրություն ստանա, որքան լուռ հավանության արժանացավ հայկական քաղաքակրթության ոչնչացումը Լեռնային Ղարաբաղում։ Առաջին նախադեպը ոչ մի տեղ ողջունելի չի լինի, հատկապես ողջ Եվրոպայում։

Հեղինակ՝ Դավիթ Դավիթյան (Հայաստանի Ամերիկյան Համալսարանի դասախոս: Նա ավելի քան մեկ տասնամյակ անցկացրել է տեխնիկական հետախուզական վերլուծություններ անելով տեխնոլոգիական խոշոր ընկերություններում: Նա բնակվում է Երևանում, Հայաստան):