Դավիթ Դավիթյան
Հայերը կրկնակի վնաս են կրել մեկ դարից ավելի, երբ մեծ տերությունները և զուգահեռ շահեր ունեցողները օգտագործեցին ազգայնականությունը իրենց համահունչ նպատակներին հասնելու համար: Այս հոդվածը պատմության դաս չէ, այլ ի շահ երրորդ կողմի ազգայնականությունը շահարկելու հետևանքների բացահայտում:
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ բրիտանացիներին և նրանց աջակիցներին, Օսմանյան կայսրության մասնատման ծրագրել էին փոխարինել (բայց ոչ հեռացնել) իսլամը՝ որպես կայսրության տարբեր մահմեդական բնակչությանը միավորող կենտրոնաձիգ ուժ՝ առաջ բերելով ազգայնականության զգացումներ: Բրիտանական ծրագիրը, որն աջակղվում էր այլ երկրների՝ այդ թվում Գերմանիայի կողմից, կայանում էր նրանում, որ պետք է ստեղծել էթնիկ սոսինձ՝ ազգայնականության ամենաուժեղ սյուներից մեկը՝ իսլամը փոխարինելու:
Այս գործողությունը մեծ նպատակների էր ձգտում։ Որպես բրիտանական հետախուզության սպա, Թ.Ե. Լոուրենսը գլխավորեց թուրքերի դեմ արաբական ապստամբության մեծ մասը՝ իրականացնելով Սայքս-Պիկոյի համաձայնագրի երազանքները՝ Անգլիայի և Ֆրանսիայի միջև գաղտնի պայմանավորվածության և Ռուսաստանի և Իտալիայի համաձայնության պայմաններում Օսմանյան կայսրության նախագծված մասնատման համար: Օրերը հաշվված էին արխայիկ, բռնապետական և բյուրոկրատական Օսմանյան կայսրության համար: 20-րդ դարի հանրապետություններն իրենց հիմքերն ունեին որպես ազգային պետություններ: Գերմանական Բիսմարկը և իտալական Գարիբալդին երկուսն էլ կառուցեցին իրենց պետությունների միավորումը սահմանված սահմաններում: Ազգ-պետությունները, ի տարբերություն թագավորությունների և կայսրությունների, ունեն ընդհանուր ինքնության որոշակի ձև ունեցող բնակչության կարիք:
Բազմաթիվ ներքին և արտաքին ուժեր նպաստեցին իսլամը, որպես օսմանյան թուրքալեզու մուսուլմանների ինքնության հիմնական միջոց, փոխարինելուն: Ցուցակում ընդգրկված էին պանթուրքիստներ, ինչպիսին է հունգարացի թուրքագետ Արմին Վամբերին։ Բալկանյան թուրքերը ենթարկվեցին եվրոպական հանրապետություններին, այդ թվում՝ Մուստաֆա Քեմալին, որը հետագայում հայտնի դարձավ որպես Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրք, և նույնիսկ Բաքվում պանթուրքիստ գրողներին: 1908 թվականի երիտթուրքական հեղափոխությունը, որը գահընկեց արեց Օսմանյան սուլթանին, ուներ թուրքական ազգայնական հստակ երանգավորում: Երիտասարդ թուրք գաղափարախոսները, ինչպիսիք են Զիյա Գյոքալփը և պանթուրքիստ Մունիս Թեքինալփը, պատկերացնում էին Թուրքիա թուրքերի համար: Ազդեցության դիրքերում գտնվող կրիպտո-հրեաները (տես Դոնմե) խրախուսում էին թուրքական ազգային ինքնությունը։ Նման մասնատումը սիոնիստներին անհրաժեշտ էր որպես 1917 թվականի Բալֆուրի հռչակագրի նախապայման: 1913 թվականի պետական հեղաշրջումը երիտթուրքական կուսակցության պրոֆաշիստական թևի կողմից նախատեսվող թուրքական պետության մեջ հիմք դրեց անմիատարրությունը վերացնելու համար: Առաջին համաշխարհային պատերազմի քողի տակ Անատոլիայում մաքրվեց հայկական քաղաքակրթությունը, որին հաջորդեցին հունականն ու ասորականը: Ի վերջո, քրդական ինքնության արտահայտությունը դարձավ թուրքական պետության թշնամին: Մինչ Կայսրությունը կազմաքանդվում էր, թուրքական պատերազմական ջանքերի մեծ մասը ծախսվում էր հայերի տեղահանման, նրանցից մեկուկես միլիոնի սպանության, նրանց ունեցվածքը թալանելու, ինչպես նաև Բալկաններից և Կովկասից մահմեդական փախստականներին նախկին հայկական տներ ուղեկցելու վրա: Երիտասարդ թուրքերը, հատկապես նրանք, ովքեր կապված են Մուստաֆա Քեմալի հետ, ավելի շատ շահագրգռված էին վերջնական միատարր Թուրքական Պետությամբ, քան բուն կայսրությունը փրկելու մեջ, որն արդեն կազմալուծվում էր կայսերական Եվրոպայի կողմից: Շատ պետութունների հետաքրքրությունների մեջ չէր մտնում հայերի ներկայությունը ողջ տարածաշրջանում։ Հայերի բնաջնջումը Հայկական Հարցի լուծումներից մեկն էր։
Այսօր որոշ ուժեր ցանկանում են մասնատել Իրանը, եթե նա առանց նախապայմանի չդադարեցնի իր միջուկային ծրագիրը և իր առաջադեմ մատակարարման համակարգերի մեծ մասը: Չնայած Թուրքիայի նախագահ Էրդողանի հակասեմական հռհռոցներին, Թուրքիային թույլատրվում է ծառայել նեոօսմանյան քաղաքականությանը, որը ճնշում է Իրանին, ինչպես նաև Ռուսաստանին Կենտրոնական Ասիայում: Արևմուտքը, մասնավորապես Իսրայելը, ակտիվորեն խրախեցին և աջակցեցին 2020 թվականին Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի պատմական հայաբնակ շրջանի գրավումը: Այս աջակցությունը հիմնված չէր, այսպես կոչված, միջազգայնորեն ճանաչված սահմանների վրա (նշում. Իսրայելի կողմից Սիրիայի Գոլանի բարձունքների լուռ բռնակցումը և ՆԱՏՕ-ի կողմից Կոսովոյի ստեղծումը խախտում էր նման դրույթները), այլ ավելի շուտ միտված էր խրախուսելու ադրբեջանական ազգայնական հաջողության զգացումը՝ ադրբեջանախոս հյուսիսարևմտյան Իրանում տարածվելու ակնկալիքով: Հարավային Կովկասում թուրքական ազդեցության աճը ընդդեմ ռուսական ազդեցությանը, կծառայեր Արևմուտքի շահերին: Այն, ինչ ի սկզբանե կարող էր լինել ռուս-թուրքական համագործակցության փոխշահարկում, հատկապես, երբ Թուրքիան մեծացնում էր իր տարածաշրջանային ազդեցությունը, փոխարենը հանգեցրեց նրան, որ ռուսական բազմահազարանոց զորախումբը տեղակայվեց իբր պաշտպանելու համար Լեռնային Ղարաբաղի հայերի մնացորդները այն հողի վրա, որն Ադրբեջանը համարում է իր տարածքը: Այնպես չէ, որ Իսրայելը կամ Վրաստանը, վերջինս իր օդային տարածքն տարամադրել էր թուրքական ինքնաթիռներին, ԴԱԻՇ-ի կործանիչներով, որոնք ներմուծվել են Ադրբեջան հայերի դեմ կռվելու համար, հակահայկական քաղաքականություն են ունեցել, այլ երկուսն էլ ադրբեջանամետ քաղաքականություն են ունեցել տարբեր պատճառներով: Ադրբեջանական կողմից Լեռնային Ղարաբաղի և հատկապես մինչև Իրանական սահմանը ձգվող հողերի գրավումը տարածաշրջանային որոշ տերություններին հույս են տալիս, որ ազդելու է Իրանական Ադրբեջանի վրա (Բաքուն կոչվում է հարավային Ադրբեջան)՝ դրդելով Ադրբեջանի Հանրապետության հետ միությանը: Անմիջական նպատակը Իրանի ներքին հասարակական-քաղաքական ճնշումներին ավելացնելն է: Իրանական Ադրբեջանի կորուստը կքանդեր Իրանը, ինչպես դա արեցին բրիտանացիներն ու մյուսները Օսմանյան կայսրության հետ:
Ավելի քան չորս հազար հայ երիտասարդներ և քաղաքացիական անձինք զոհվել են 2020 թվականին Ադրբեջանի՝ Թուրքիայի գլխավոր շտաբի կողմից ղեկավարվող Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմի ժամանակ: Մեկ դար առաջ ստեղծված թուրքական անզուսպ ազգայնականությունը շարունակում է կիրառվել այսօր՝ առաջացնելով ավելի շատ կողմնակի վնաս:
Հեղինակ՝ Դավիթ Դավիթյան (Հայաստանի Ամերիկյան Համալսարանի դասախոս: Նա ավելի քան մեկ տասնամյակ անցկացրել է տեխնիկական հետախուզական վերլուծություններ անելով տեխնոլոգիական խոշոր ընկերություններում: Նա բնակվում է Երևանում, Հայաստան):