Դավիթ Դավիթյան
Թ.Ե. Լոուրենսը, 1919թ.-ին Լինքոլն Ստեֆենսին տված հարցազրույցում, որը լի էր քսաներորդ դարի սկզբի երանգներով, հաստատեց, հավանաբար, գերիշխող քաղաքական վերաբերմունքը հայերի նկատմամբ:
Այս հարցազրույցով է հիմնվել Լոուրենսին որպես ռասիստ, ինչպես նաև հայ ժողովրդի և այլ «հին ազգերի» բնաջնջման կողմնակից անվանելու սկզբունքը։ Հարցազրույցում հնչած տարօրինակ մտքերի թվում ներառվում է նաև.
«Այս որբ ցեղին աշխարհից սպանելն ու ջնջելը միակ լուծումն է թվում», իսկ «Հայերը,- ասաց նա,- չպետք է ունենան Հայաստանը և սեփական հողերը: Նրանք իրենք իրենց չեն աշխատի, նույնիսկ իրենց իսկ շահի համար։ Նրանք նույնիսկ աշխատանքի կազմակերպման կամ զարգացման գործը չեն անի։ Նրանք նրանց կօգտագործեին այդ ամենը ուրիշներին՝ կառավարելու համար: Նրանք ուզում են ապրել ափին, քաղաքներում, վարձով, տոկոսներով, շահաբաժիններով և բաժնետոմսերի առևտրի շահույթով և կապիտալով ու աշխատանքով վաստակած փաստացի փողերով»:
Առաջարկվում է ամբողջ հարցազրույցը կարդալ՝ հասկանալու դրա բազմազան ենթատեքստերը և չդատելու ժամանակի հռետորաբանությունը այսօրվա չափանիշներով, ինչպես որ Շեքսպիրի անգլերենը չեն կարող անցկացնել արդի ուղղագրության ստուգում: Ի՞նչը կարող էր հիմք հանդիսանալ հայերի նկատմամբ նման վերաբերմունքի համար։ Ի՞նչ հատկանիշներ են դրսևորել հայերը։ Պետք է հիշել, որ տասնիններորդ դարի վերջին և քսաներորդ դարի սկզբին Անատոլիայի արևելյան շրջաններով առևտրի մեծ մասը հայերի ձեռքում էր։ Ցարական ռուսական Թիֆլիսի (ներկայիս Վրաստանի Թբիլիսի) բնակչության մոտ երեք քառորդը հայեր էին, ինչպես նաև նրա գրեթե բոլոր քաղաքապետերը։ Հայ արդյունաբերողները Բաքվի նավթի համար մրցում էին Նոբելների և Ռոտշիլդների հետ։ Գալուստ Կիւլպէնկեան՝ «Պարոն Հինգ տոկոս», առաջինն էր, ով շահագործեց իրաքյան նավթը և դարձավ քսաներորդ դարի ամենահարուստ մարդկանցից մեկը: Ընթերցելով Լոուրենսի տողերի ենթատեքստերը՝ հայերը անհատապես հաջողակ են թվում այն աստիճանի, որ չեն ցանկանում կատարել այն կեղտոտ աշխատանքը, որը կարող է պահանջել անհատական հաջողությունը մեծացնելուց դուրս ջանքեր: Լոուրենսը կրկնում է՝ «հայերը չեն աշխատի», և Հայաստանի նկատմամբ ամերիկյան ցանկացած մանդատ (որը հիմնական թեման էր հարցազրույցի ընթացքում) դավաճանական կլինի, քանի որ հայերն իրենց կդնեին բնաջնջում հրահրող իրավիճակի մեջ։ Լոուրենսը երբեք ավելին չի բացատրում: Ստեֆենսն ամփոփեց Լոուրենսի մտքերը հետևյալ կերպ.
«Մենք՝ ամերիկացիներս, առևտրային մշակույթ ենք, ինչպես հայերը և բոլոր հին ազգերը, որոնք պետք է ոչնչացվեն»: Նա [Լոուրենսը] գլխով արեց։ «Նրանք կարծում էին, որ զարգացնում են բիզնեսը, երբ իրականում զարգացնում էին մարդկային տեսակների որոշակի բազմազանություն՝ գործարարների մի ռասա, որը կախված է այլ մարդկանց արտադրողական աշխատանքից, որոնց նրանք այժմ չեն կառավարում և ովքեր ատում են նրանց, քանի որ կարող են գերազանցել որևէ մեկին առևտրում և ապրել առանց աշխատելու՝ ստախոսների, շահամոլների, մակաբույծների՝ ամենապրակտիկ ուղեղների՝ ամենաքրիստոնեական իդեալներով և բարքերով»:
Լոուրենսը չվիճարկեց այս ամփոփումը, միայն ենթադրելով, որ նա այդքան անկեղծ չէր լինի:
Արդյո՞ք Լոուրենսը մարգարեական էր։
Իհարկե, հայերը գործնական մարդիկ են, ինչպես և շատերը։ Այնուամենայնիվ, հայերը խիստ ինդիվիդուալիստ են, ինչի մասին է վկայում այն, թե որքանով են հայերը հաջողության հասնում ուրիշների իշխանության ներքո, սակայն իրենց իշխանության ներքո թվացյալ մարտահրավերների ենթարկվում: Հաջող ինքնակառավարումը ջանք է պահանջում և պահանջում է որոշակի զոհաբերություն ընդհանուր նպատակի համար: Ցավոք սրտի, տասնչորսերորդ դարում հայկական վերջին թագավորության անկումից ի վեր ընդհանուր ճակատագրին ծառայելու որևէ էֆեկտիվություն չի գործարկվել: Թերևս այս ինդիվիդուալիզմը, որը կենտրոնացած է ընտանիքի շուրջ, մարդկային վիճակի ստանդարտ կարգավիճակն է: Քսան սերունդ, մոնղոլների և թուրքերի կողմից տիրացած, պարսիկների, օսմանցիների և ռուսների կողմից կառավարվող, ցեղասպանությունից փրկված և ուծացման ուժերից հետո, Լոուրենսի սուբյեկտիվ թվացող դիտարկումները, այլ ոչ թե նրա լուծումները, զարմանալի չեն:
Խորհրդային Միության փլուզումը նորանկախ հանրապետությունները ենթարկեց նպատակային սեփականաշնորհման՝ հանգեցնելով օլիգարխիկ կառույցների ստեղծմանը: Յուրաքանչյուր հանրապետություն ուներ նմանատիպ առաջացող սոցիալական, բայց տարբեր աշխարհաքաղաքական խնդիրներ: Խորհրդային իշխանությունից թալանը վերածվեց սեփական երկրից բացահայտ գողության։ Թեև կարելի է պնդել, որ բոլոր երկրներն ունեն կոռուպցիայի հոսանք, ոմանք ավելի շատ, քան մյուսները, լոբբինգով այնքան բարդ, որ կորպորացիաները համեմատաբար թափանցիկ երևան, որոշ նախկին խորհրդային երկրներ ունեին մանդատներ, որոնք պետք է առաջնահերթ լինեին օլիգարխների ստեղծման նկատմամբ:
Այդ մանդատներից մեկը նոր ինքնիշխան Հայաստանի ազգային անվտանգությունն էր։ Հայաստանը Լյուքսեմբուրգ չէ. ավելի շուտ, այն իր սահմանների յոթանասուն տոկոսով շրջապատված է ագրեսիվ հարևաններով: Այնուամենայնիվ, Թուրքիայի և ածխաջրածիններով հարուստ Ադրբեջանի էկզիստենցիալ սպառնալիքին անդրադառնալու փոխարեն, Հայաստանի առաջին իշխող ռեժիմը թույլ տվեց հետխորհրդային սեփականաշնորհման գործընթացին ստեղծել օլիգարխների նոր դաս, շատերը խորհրդային շրջանից, որոնք վաճառում էին ազգային լաբորատորիաների պարունակությունը, գործարանները և գյուղատնտեսական օբյեկտները՝ առանց մտածելու, թե ինչքան կարևոր են դրանք ազգային անվտանգության համար։ Օլիգարխների դասակարգից և մերձավորներից շատերը դարձան (և ոմանք դեռևս) պատգամավորներ՝ վերահսկելով կառավարման գործընթացները՝ ի շահ իրենց: Արդյունքը եղավ օլիգարխիկ աղանդը «հաջողության ծարավ», որը չափվում էր ոչ թե «հաջողության» հասցրած ջանքերի և կարգապահության չափով, այլ անհատի հարստացման համար ուրիշն միջոցներով: Այս համակարգը չխրախուսեց հայկական Սփյուռքի ներգրավվածությունը, որը մոտ երեք սերունդ սպասեց անկախ Հայաստանին օգնելու համար: Հայաստանի հետխորհրդային կառավարությունները նախատեսում էին չգրված գաղափարախոսություն, որը մերժում էր սիներգիան հայկական սփյուռքի հետ: Հայկական սփյուռքը կարող էր եզակի դեր ունենալ հայկական պետականության կառուցման գործում։ Եթե հայ կառավարիչները ամեն ինչից առաջնահերթություն տային ազգային անվտանգությանը, այլ ոչ թե խրախուսեին մարդկային վիճակի ստանդարդ դարձած կարգավիճակը, ապա Հայաստանը կստեղծեր այն ինստիտուտները, որոնք այսօր բացակայում են, ինչպիսիք են ուժեղ ռազմական և հատկապես դինամիկ դիվանագիտական կորպուսը, որը կծառայեր Հայաստանի շահերին, այլ ոչ թե այնպիսի կառույցներ, որոնք առաջարկվում են արևմտյան հաստատությունների կողմից կամ գործում են որպես գործարար կապեր: Հայաստանի ներկայիս իշխանությունը, իշխանության գալով հակակոռուպցիոն հարթակով, մի բուռ ատելի օլիգարխների է փոխարինում մարդկանց նոր խավով, որոնք անհամբեր սպասում են Անկարայի և Բաքվի հետ պայմանագրեր կնքելուն՝ կլանելով 2020 թվականի Ղարաբաղյան Երկրորդ պատերազմում իբր նախագծված պարտության արդյունքում այսպես կոչված խաղաղությունը։
Հայաստանը պետք է հասկանար Լոուրենսի «հին ազգի» հայեցակարգը՝ որպես ձևավորվող հետխորհրդային հանրապետություն», բայց դա չհասկացավ։ Հայաստանն այսօր վճարում է դրա գինը։ Սեփական հնարավորությունները առավելագույնս չօգտագործելու և մեծ ռազմավարություն չունենալու հետևանքով, որը բոլոր ազգային և արտաազգային կառույցներին և անգամ օլիգարխիկ դասակարգին կծառայեր որպես փարոս, Հայաստանը հայտնվել է էկզիստենցիալ աշխարհաքաղաքական վտանգի տակ, որը բխում է այն իրադարձություններից, որոնք կառավարությունը չէր կանխատեսում, իսկ եթե կանխատեսել էր գուցե Լոուրենսն ի վերջո իրավացի էր:
Երևան, Հայաստան
Հեղինակ՝ Դավիթ Դավիթյան (Հայաստանի Ամերիկյան Համալսարանի դասախոս: Նա ավելի քան մեկ տասնամյակ անցկացրել է տեխնիկական հետախուզական վերլուծություններ անելով տեխնոլոգիական խոշոր ընկերություններում: Նա բնակվում է Երևանում, Հայաստան):