Դավիթ Դավիթյան
Համաձայն ամերիկացի գեներալ Ջորջ Պատոնի մեջբրեման «Ավելի քան հազար տարի պատերազմներից վերադարձած հռոմեացի նվաճողները վայելում էին հաղթանակի պատիվըբուռն շքերթով: Շքախմբի մեջ էին նվաճված տարածքներից շեփորահարներ, երաժիշտներ և տարօրինակ կենդանիներ, գանձերով բեռնված սայլեր և գրավված սպառազինություն: Նվաճողներն ընթանում էին հաղթական կառքով, իսկ շվարած բանտարկյալները շղթաներով քայլում էին նրա առջև: Երբեմն նրա սպիտակ հագուստով երեխաները կանգնած էին նրա հետ կառքում կամ հեծնում ձիերը: Ստրուկը կանգնեց նվաճողի հետևում ՝ ոսկե պսակը բռնած և ականջին շշնջալով նախազգուշացրեց․ այս ամբողջ փառքը անցողիկ է»: Արցախյան Երկրորդ պատերազմում Ադրբեջանի մասնակի հաղթանակից հետո, Ադրբեջանի նախագահ Ալիևը ցուցադրեց Պատտոնի գրեթե բոլոր դիտարկումները իրենց ժամանակակից դրսևորումներով: Մնում է, որ ինչ-որ մեկը շշնջա Ալիևի ականջին:
Բոլոր հակամարտություններում մասնակի հաղթանակից ստեղծված քաոսից, Արցախյան Երկրորդ պատերազմը հանգեցրեց Ադրբեջանի համար անսպասելի մարտահրավերների: Ալիևի համար մարտահրավերն այն անհարմար փաստն է, որ հայերը այս տարածաշրջանի բնիկ բնակիչներն են, ուստի նրանց ներկայությունը պետք է արմատախիլ արվի ՝ Բաքվի տարածքային պահանջների պատմական հիմնավորման համար: Մինչ հայերը կորցրեցին իրենց հողերի մեծ մասը, որոնց տիրում էին մոտ երեսուն տարի Լեռնային Ղարաբաղում և հարակից շրջաններում, Ադրբեջանը ամրապնդում է իր մասնակի հաղթանակը ՝ քանդելով հայկական մշակույթի և գոյության ցանկացած վկայություն այժմ իր վերահսկողության տակ գտնվող հողի վրա: Ադրբեջանը, սակայն, չի կարող հավակնել ամբողջական հաղթանակի հայերի նկատմամբ, քանի որ ինքնիշխանություն չունի բուն Արցախահայերի վրա: Ինչպես Ադրբեջանը, այնպես էլ Հայաստանը պայմանավորվեցին ընդունել ռուս «խաղաղապահներին» այն հողերում, որոնց վրա Ադրբեջանը պահանջում է ինքնիշխանություն որպես պատերազմի հրադադարի հիմք: Ամենայն հավանականությամբ, առանց այդպիսի «խաղաղապահների», Լեռնային Ղարաբաղում մնացած հայեր չէին լինի: Ադրբեջանը գերադասում է լիակատար իշխանությունը միջազգայնորեն ճանաչված սահմաններ վրա, միաժամանակ մի քանի հազար իր զինվորներին տեղակայելով նման սահմանազատումից դուրս Հայաստանի ինքնիշխան տարածքում: Բաքուն, մի քանի սերունդ հայերին մեղադրելով նմանօրինակ գործողություններում, որն այժմ ինք է իրականացնում, կարող է երեսպաշտ թվալ։ Սակայն դա վկայում է Բաքվի կորսված դիվանագիտությամբ: Այս դիվանագիտական սահմանափակումներն ավելի են ապացուցվում հետևյալով.
1 – Ադրբեջանը հրաժարվեց ներկայանալ 2021 թվականի օգոստոսի 23-ի Ղրիմի ժողովին, որին մասնակցում էին 47 այլ երկրներ: Այս իրադարձությունը «Ուկրաինայի և նրա նախագահի դիվանագիտական նախաձեռնությունն էր … նախատեսված էր որպես համակարգող միջազգային մեխանիզմ ՝ վերականգնելու Ռուսաստան -Ուկրաինա հարաբերությունները ՝ 2014 թվականին Ռուսաստանի Դաշնության կողմից Ղրիմի օկուպացիան հակադարձելու միջոցով»: Այս գագաթնաժողովը ձեռնտու չէր Ռուսաստանին, և Ադրբեջանի ներկայությունը կվիրավորեր վերջինիս: Եթե Ադրբեջանի ռազմական և դիվանագիտական կարողություններն ամբողջությամբ նրա վերահսկողության տակ լինեին, ապա իմաստ կլիներ, որ Բաքուն աջակցեր Ղրիմի վրա Ուկրաինայի ինքնիշխանության վերականգնմանը, քանի որ դա զուգահեռ է այն պահանջներին, որոնք վերաբերում են Լեռնային Ղարաբաղի տարածքային ամբողջականությանը։ Թուրքիան ՝ Ադրբեջանի մեծ եղբայրը, լիովին աջակցում է ՈՒկրաինական Ղրիմին: Արդյունքում, Ադրբեջանը հայտվել է քաղաքական երկընտրանքի առաջ:
2 – Ավելի վաղ ՝ 2021 թվականի օգոստոսին, Կոսովոյի պաշտպանության նախարարը Ադրբեջանին դիմել էր, որ Բաքուն պաշտոնապես ճանաչի ՆԱՏՕ-ի կողմից ստեղծված կառույցը: Անհասկանալի է, թե ինչ էր մտածում Պրիշտինան Բաքվին նման խնդրանք ներկայացնելիս ՝ հաշվի առնելով, որ Կոսովոն ստեղծվել է Լեռնային Ղարաբաղի ստեղծմանը զուգահեռ, ակնհայտորեն Ադրբեջանի համար անտանելի իրավիճակում: Եթե Բաքուն զերծ լիներ Լեռնային Ղարաբաղի վերաբերյալ ռազմական կամ դիվանագիտական դիվանագիտական ծանրաբեռնվածությունից, նա կարող էր (անկախ իր երեսպաշտությունից) ընտրել Կոսովոյի ճանաչումը `հաշվի առնելով Ադրբեջանի ռազմավարական գործընկերներ Թուրքիան, Պակիստանը և Իսրայելը արդեն իսկ ճանաչել են Կոսովոն:
3 – Ադրբեջանը գտնվում է Թուրքիայի ճնշման տակ `ճանաչելու Թուրքիայի կողմից Հյուսիսային Կիպրոսի օկուպացիան, որպես առանձին պետություն: Եթե Բաքուն ճանաչեր այս կառույցը որպես ինքնիշխան պետություն, ապա նա, անկասկած, կգրգռեր Հունաստանի և Կիպրոսի Հանրապետության զայրույթը: Վերջին երկուսը ԵՄ անդամներ են, որոնք կարող են կոչ անել անհապաղ պատժամիջոցներ կիրառել Բաքվի դեմ: Եվ Հունաստանը, և Կիպրոսը կպատասխանեն և կճանաչեն Լեռնային Ղարաբաղը: Չնայած Ադրբեջանը Հունաստանից Եվրոպա գազ է մատակարարում Ադրբեջանա-Թուրքական Տրանս-Ադրիատիկ գազամուղով (TAP), այնուամենայնիվ, տնտեսական և դիվանագիտական ծախսերը չափազանց բարձր կլինեն Բաքվի համար, եթե Ադրբեջանը ճանաչի Հյուսիսային Կիպրոսը: . Ադրբեջանը հրաժարվեց ճանաչել Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը և հայերին մեղադրեց միջազգայնորեն ճանաչված սահմանները խախտելու մեջ: Թուրքիան Հյուսիսային Կիպրոսում արեց այն, ինչում Ադրբեջանը «մեղադրում է» հայերին: Ադրբեջանը կարող է ճանաչել Հյուսիսային Կիպրոսը, սակայն ԵՄ հետագա պատժամիջոցները և գազի եկամուտների կորուստը կապելու են նրա ձեռքերը:
4 – Ադրբեջանը ենթարկվեց երկու հազար ռուս խաղաղապահների, որոնք տեղակայված են այն տարածքում, որը Բաքուն համարում է իր միջազգայնորեն ճանաչված հողը, և որ ավելի վատ է, այն հողն է, որը, իր կարծիքով, հայերից է շահել: Այս զորախումբը բաժանում է Լեռնային Ղարաբաղում մնացած հայերին ադրբեջանական բանակից: Այնուամենայնիվ, մի ակնթարթում այս ռուսական կոնտինգենտը կարող է ցանկացած դեր ստանձնել բխող Ռուսաստանի շահերից `առանց Բաքվի թույլտվությունը խնդրելու: Նմանապես, Թուրքիան կցանկանար, որ Ադրբեջանում տեղակայված լիներ իր զորքերը, բայց այդ դեպքում Բաքուն կենթարկվեր Մոսկվայի զայրույթին: Թվում է, թե Ադրբեջանը լիովին չի վերահսկում իր ներքին քաղաքականությունը:
5 – Կասպից ծովի իրանական հատվածում գազի նշանակալի հանքավայրերի մասին վերջին հայտարարությունը, որը կարող է ապահովել Եվրոպայի գազի պահանջների 20%, կարող է ԵՄ -ին դրդել մտածել Իրանի դեմ պատժամիջոցների վերացման մասին: Ածխաջրածինների արդյունահանման և փոխադրման շահերը վերահսկում են նման հետազոտությունները, հատկապես տարածաշրջանային մատակարարները, ինչպիսիք են Ռուսաստանը և Ադրբեջանը: Ռուսաստանն ու Ադրբեջանը Իրանը դիտարկում են որպես լուրջ մրցակից, որը կարող է սպասարկել գազի եվրոպական պահանջները: Հնարավոր կանխարգելիչ քայլով ադրբեջանցի զինվորները ոչ միայն խախտել են Հայաստանի սահմանները ՝ ճնշում գործադրելով Հայաստանի ղեկավարության վրա, այլև զբաղվել են Իրանի և Վրաստանի նավահանգիստների միջև հարավ-հյուսիս հիմնական տրանսպորտային ճանապարհների բլոկադայով: Նման ագրեսիվ ադրբեջանական գործողություններն ազդանշան են տալիս Իրանին, որ հնարավոր է, որ նա ստիպված լինի գործ ունենալ Բաքվի -և ոչ Հայաստանի հետ, մինչ հյուսիս երկար նայելը, չնայած Իրանը հայտարարեց, որ մտադիր է համագործակցել Հայաստանի հետ: Բացի այդ, Ադրբեջանը սկսել է իր հարավ-հյուսիս ուղու կառուցումը ցամաքում, որը նա գրավեց Արցախյան Երկրորդ պատերազմում ՝ ադրբեջանա-իրանական սահմանից դեպի ադրբեջանա-ռուսական սահման ՝ փորձելով նպաստել իրանական գազի արտահանումը հյուսիս: Բաքվի ՝ Իրանի և Ռուսաստանի միջև դիլեր լինելու հնարավորությունը, չբացառելով Վրաստանի Սև ծովի նավահանգիստները, կարող է ունենալ հետևանքներ ՝ սկսած Իրանի դեմ Իսրայելի գործողություններից մինչև թուրքական նախագծեր, անգամ վրաց-իրանական առևտուրը դադարեցնելու Ադրբեջանի ռեժիմի գոյատևումը: Ոմանք կարող են հետպատերազմյան ադրբեջանական ռազմական ճնշումները համարել հմուտ դիվանագիտություն, մյուսները ՝ ոչ:
6 – Հայաստանը կստանա երեք միլիարդ դոլար ԵՄի կողմից որպես տնտեսական զարգացման դրամաշնորհ առաջիկա հինգ տարիների ընթացքում: Բաքուն դա համարում է անարդար վարձատրություն այն բանից հետո, երբ Ադրբեջանը «ազատագրեց» իր տարածքը: Մյուսները դա համարում են վարձատրություն Լեռնային Ղարաբաղի նախագծված պարտության համար: Նույնիսկ այն դեպքում, երբ ադրբեջանական գազը հասնում է ԵՄ, ԵՄ գազի մատակարարումը բազմազան է `Ալժիրի, Նիդեռլանդների, Նորվեգիայի և Ռուսաստանի ներդրումներով: Ադրբեջանի գազամատակարարումը բավարար չէ ԵՄ -ին Հայաստանում ներդրումներ չանելու շանտաժի համար:
7 – Ադրբեջանի համար թերևս ամենավատ կապանքը ադրբեջանական հասարակության ներսում առկա հակահայկական ատելությունն է, որը համարվում է արդյունավետ պետական քաղաքականություն: Նախադպրոցական տարիքից մինչև հասուն տարիքը մի ամբողջ սերունդ է կրթվել`հայերին չարի մարմնացման հետ հավասարեցնելու համար: Հայերի խոշտանգումները և գլխատումը տարածվեցին սոցիալական ցանցերում և փառաբանվեցին ադրբեջանական հասարակության կողմից Ղարաբաղյան Երկրորդ պատերազմի ընթացքում: Հայերի նկատմամբ ատելությունը ադրբեջանական ազգայնականությունը ամրապնդելու և Ալիևին իշխանության մեջ պահելու մեթոդ էր`Ադրբեջանի հիվանդությունները հայերի վրա բարդելով: Նման տեխնիկան կիրառեց նացիստական Գերմանիան և իսլամական Թուրքիան ազգայնական Թուրքիայի վերածելը: Նույնիսկ եթե Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև կնքվի տիտղոսային խաղաղություն, Բաքուն ստիպված կլինի վերացնել հակահայկական ատելության սերունդը, եթե որևէ համաձայնություն հաջողվի:
Թեև Հարավային Կովկասի տարածաշրջանային դինամիկան կտրուկ փոխվել է վերջին մեկ տարվա ընթացքում, Ադրբեջանը դեռ սահմանափակ տարբերակներ ունի նույնիսկ Թուրքիայի հետ ռազմական պայմանագրերի ընդլայնման և հայերից հողեր գրավելու դեպքում: Բաքուն այժմ էլ ավելի է ստրկացված երկու տերերի կողմից՝ Թուրքիա և Ռուսաստան:
Հեղինակ ՝ Դավիթ Դավիթյան (Հայաստանի Ամերիկյան Համալսարանի դասախոս: Նա ավելի քան մեկ տասնամյակ անցկացրել է բարձր տեխնոլոգիական խոշոր ընկերություններում տեխնիկական բանականության վերլուծության ոլորտում: Նա բնակվում է Երևանում, Հայաստան):